Zgnilizna twardzikowa to choroba grzybowa występująca na wielu różnych roślinach. Sprawca choroby – grzyb Sclerotinia sclerotiorum – należy do gromady workowców. Patogen jest polifagiem, czyli organizmem, który może występować na wielu gatunkach roślin, atakuje ponad 400 różnych gatunków, m.in. warzywa, zioła, rośliny ozdobne, rośliny przemysłowe. Największe straty powoduje jednak wśród roślin przemysłowych, w rzepaku i tytoniu. Szkodliwość choroby jest duża, straty w rzepaku sięgają nawet 60% plonu, ponieważ patogen może przetrwać w glebie nawet 7-10 lat. Rozwojowi chorobotwórczego grzyba sprzyjają uszkodzenia roślin, niska odporność odmian oraz występowanie roślin żywicielskich. Na występowanie zgnilizny twardzikowej szczególnie narażone są uprawy zlokalizowane blisko wybrzeży, w dolinach oraz w miejscach o naturalnej wysokiej wilgotności powietrza.

Dotychczasowe informacje o zgniliźnie twardzikowej, atakującej także ziemniak, pochodziły z północnych rejonów Stanów Zjednoczonych i Kanady oraz Indii, a w Europie jedynie z Wielkiej Brytanii, Irlandii i Holandii. Od kilku lat objawy zgnilizny twardzikowej spotyka się także na polach ziemniaczanych w Polsce. Dotyczy to przede wszystkim plantacji zakładanych na polach po uprawach warzyw (np. marchwi) czy po rzepaku.

Grzyb S. sclerotiorum może zimować w postaci grzybni w obumarłych resztkach roślinnych lub żywych roślinach, ale przede wszystkim, jako twarde czarne sklerocja, w glebie. Zgnilizna twardzikowa jest chorobą odglebową. Za infekcję pierwotną odpowiedzialne są sklerocja, które potrafią zalegać w glebie do 8, a według niektórych źródeł nawet do 15 lat. Infekcja roślin ziemniaka sprawcą choroby następuje wiosną. W niskich temperaturach, 10-12°C, i przy wysokiej wilgotności w glebie kiełkują sklerocja grzyba, które mogą infekować rośliny na dwa sposoby: sklerocjum kiełkuje bezpośrednio w strzępkę grzybni, która zaczyna porażać dolne fragmenty roślin (łodygi, liście) na linii gleby, lub sklerocjum wytwarza apotecjum – owocnik, który wyrasta ponad powierzchnię gleby. W apotecjum tworzą się askospory, czyli wiatropylne zarodniki, które dokonują infekcji zarówno w niższych, jak i wyższych partiach roślin. Ten sposób rozprzestrzeniania się patogenu występuje częściej, ale w warunkach klimatycznych Polski choroba może się rozwijać każdą z powyższych dróg.

Olbrzymie ilości askospor są wyrzucane w powietrze przez kilka tygodni. Szczyt uwalniania askospor obserwuje się w pełni kwitnienia ziemniaków. Askospory gromadzą się na roślinach w rozgałęzieniach łodyg, w miejscu gdzie gromadzi się pyłek oraz opadające płatki kwiatowe, które zapewniają zarodnikom korzystne podłoże do kiełkowania. Ciepła i wilgotna pogoda do chwili kwitnienia ziemniaków stanowi korzystne warunki dla infekcji. Potem grzyb kolonizuje kolejne tkanki roślin.

W miejscach, gdzie zawartość sklerocjów w glebie jest bardzo duża, objawy zgnilizny twardzikowej mogą wystąpić już w polu. Uszkodzenia łodyg występują po zwarciu roślin w rzędach i w okresie opadania kwiatów. Jednakże największe nasilenie infekcji notuje się w przechowalniach lub chłodniach. Źródłem infekcji w przechowalni są nie tylko porażone rośliny, lecz także resztki liści (np. porażona nać lub ziemia zawierająca sklerocja).

Objawy porażenia

Początkowe objawy zgnilizny twardzikowej obserwowane są najczęściej na łodygach w okolicy węzłów liściowych (fot. 1). Występują w postaci plam podsiąkniętych wodą. Potem zainfekowana powierzchnia przybiera barwę beżową, często z ciemną obwódką. We wczesnym stadium infekcji łodyg nie obserwuje się żadnych objawów na liściach. Czasami w miejscu infekcji tworzą się przewężenia łodygi (fot. 2). Dalsze niszczenie roślin polega na podłużnym rozwarstwianiu się łodyg. Dopiero po zniszczeniu łodyg (rozwarstwieniu tkanek) liście powyżej uszkodzenia więdną i obumierają. Wewnątrz rdzenia łodygi, a w warunkach wysokiej wilgotności także na zewnątrz, pojawia się biały nalot mniej lub bardziej obfitej grzybni (fot. 3), który zawiera początkowo białoszare, potem czarne i twarde sklerocja spoczynkowe, o długości 2 do 10 mm (fot. 4). Ich kształt jest bardzo nieregularny.

Objawy zgnilizny twardzikowej często mylone są z objawami innych chorób, występujących na łodygach:

• antraknozy powodowanej przez grzyb Colletotrichum coccodes. W przypadku antraknozy początkowe objawy choroby na częściach nadziemnych ziemniaka są mało charakterystyczne. Łodygi długo pozostają zielone, potem przybierają barwę brązową, w końcu także zasychają. Na powierzchni łodyg porażonych antraknozą występuje biała grzybnia, mniej obfita i bardziej zbita (wojłokowata) niż w przypadku zgnilizny twardzikowej. Na porażonej tkance drewna pojawiają się liczne, drobne mikrosklerocja (wielkości 0,1-0,6 mm), charakterystyczne dla antraknozy.
• zarazy ziemniaka (Phytophthora infestans) występującej na łodygach, gdzie podczas wysokiej wilgotności na nekrozie można obserwować biały nalot grzybni.
• opilśni, czyli stadium płciowego grzyba Rhizoctonia solani, wywołującego rizoktoniozę, pojawiającą się u podstawy łodyg ziemniaka również w warunkach wilgotnych.

Jednak w przypadku żadnej z tych chorób nie obserwuje się podłużnego rozwarstwiania łodyg i dużych, czarnych sklerocjów, tak charakterystycznych dla sprawcy zgnilizny twardzikowej.

Metody ochrony

Zwalczanie choroby jest bardzo trudne z powodu szerokiego zakresu roślin żywicielskich grzyba i trwałych sklerocji, które w odpowiednich warunkach mogą przetrwać w glebie kilka, a nawet kilkanaście lat. Rozwój choroby można ograniczyć poprzez: dokładny sprzęt roślin, głęboką orkę (zmniejsza liczebność apotecjów tworzących się na powierzchni gleby), właściwe zmianowanie (należy uprawiać rośliny nieporażające się, np. zboża, trawy, nie należy uprawiać przed ziemniakami warzyw i rzepaku).

Ze względu na dwoistość rozwoju patogenu jest on niezwykle trudny do zwalczania chemicznego. Preparaty, które można zastosować do zwalczania zgnilizny twardzikowej, eliminują wyłącznie tegoroczne objawy choroby, nie zmniejszając jednocześnie potencjału infekcyjnego w glebie. Dodatkowo choroba wykazuje największą dynamikę rozwoju w przechowalni, co uniemożliwia zastosowanie dodatkowego zabiegu ochrony ze względu na brak zarejestrowanych środków. Wysoką skuteczność w zwalczaniu „bieżących” objawów choroby w sezonie wegetacyjnym uzyskujemy poprzez stosowanie fungicydów w czasie od pełni kwitnienia (70-100% kwiatów) do początku opadania płatków kwiatowych. Spośród fungicydów zarejestrowanych do upraw ziemniaka najlepsze wyniki w zwalczaniu zgnilizny twardzikowej w badaniach amerykańskich wykazały fluazynam i boskalid.