Mszyca kruszynowowo-ziemniaczana

Charakterystyka i opis szkodnika

W ostatnim czasie bardzo rzadko występująca mszycą na plantacjach ziemniaka w Polsce. Gatunek może być liczniejszy w rejonach, gdzie jest rozpowszechniona kruszyna pospolita. A. frangulae jest mszycą dwudomną (związaną z żywicielem pierwotnym – kruszyną pospolitą Frangula alnus i pośrednim – ziemniakiem, chwastami Lamium sp., Capsella bursa-pastoris, Veronica sp. i innymi). Jest podobna morfologicznie do A. nasturtii, dlatego w czasie masowych obserwacji tych gatunków nie odróżnia się od siebie i są liczone łącznie. Według literatury i wieloletnich badań wielu autorów wynika, że A. frangulae ustępuje liczebnością A. nasturtii, a w Polsce występuje nielicznie, w związku z dużymi zmianami środowiskowymi, areału uprawy ziemniaka i prawdopodobnie klimatu. W starszej literaturze gatunek ten często mylono także z mszycą ogórkową A. gossypii.

Bionomia

• Jaja – małe, owalne, składane na korze kruszyny pospolitej, żywiciela zimowego tego gatunku (w tej postaci też zimuje).
• Larwa (stadium szkodliwe) – długości 1,2-2,1 mm, ciało owalne, bardzo delikatne, bezskrzydłe nimfy barwy żółtozielonej (fot. 1) lub żółtopomarańczowej. Ogonek i syfony ciemne. Tworzy zwarte kolonie, głównie na spodniej stronie starszych liści dolnych pięter rośliny. Aparat gębowy kłująco-ssący (kłujka), wysysają soki. Rozwój partenogenetyczny przez liczne pokolenia dzieworódek (kilka pokoleń w sezonie) na ziemniaku (żywicielu pośrednim).
• Owad dorosły (stadium szkodliwe) – forma uskrzydlona mszycy (fot. 2), długość ciała dochodzi do 2,1 mm. Ogonek brązowy, syfony ciemniejsze, między syfonami ciemny pas i poprzeczne przepaski. Pokolenie letnie jest bardzo aktywne, będąc wektorami wirusów roślinnych, które przenosi na rośliny ziemniaka (PVY, PVM).

Cykl rozwojowy

Mszyca kruszynowo-ziemniaczana jest gatunkiem dwudomnym. W środowisku – na żywicielu właściwym (kruszynie) i pośrednim (ziemniaku) – jej rozwój jest holocykliczny (pełny) z dzieworodnymi samicami, osobnikami uskrzydlonymi i pokoleniem płciowym (składającym jaja). Samica po zapłodnieniu składa jaja jesienią na korze żywiciela zimowego, czyli kruszyny pospolitej. Zimują jaja. Wiosną z jaj rozwijają się na kruszynie generacje dzieworodnych samic (dzieworódek), które zasiedlają koloniami młode pędy. Z kruszyny osobniki uskrzydlone (migrantki) migrują na żywicieli letnich, na których rozwija się kilka generacji bezskrzydłych dzieworodnych pokoleń. Przy suchej i ciepłej pogodzie szybko rozwijają się kolejne kolonie w nowo zasiedlonych miejscach ziemniakach). Jesienią powstają uskrzydlone jednoródki, które powracają na kruszynę, w tym samym czasie nadlatują uskrzydlone samce, dochodzi do kopulacji i składania jaj.

Występowanie i szkodliwość

Gatunek powszechnie i licznie występuje w Polsce, głównie w latach ciepłych, suchych i bezdeszczowych oraz tam, gdzie występuje ich żywiciel zimowy (kruszyna).

Mszyce te to głównie szkodniki – wektory wirusów (przenosiciele), które powodują degradację materiałów nasiennych i uprawianych odmian. A. frangulae jest aktywnym wektorem wirusa M (PVM) oraz Y ziemniaka (PVY), który jest obecnie najważniejszym gospodarczo wirusem w ziemniakach uprawianych w kraju. Presja tej mszycy w Polsce jest niewielka, utrzymuje się na niskim poziomie, choć jest mszycą bardzo „ważną”, jeśli chodzi o porażanie ziemniaków ww. wirusami. Sposób rozmnażania ziemniaka (wegetatywny przez bulwy) potęguje z roku na rok zawirusowanie, a poziom zawirusowania powoduje kolejne spadki plonów. Dlatego trzeba często, w zależności od podatności odmian na wirusy, wymieniać materiał sadzeniakowy na nowy, kwalifikowany. Owady dorosłe i kolonie (nimfy) uszkadzają także w sposób bezpośredni zielone części roślin ziemniaka, wysysając soki z floemu, rzadko powodując jednak skręcanie i deformacje liści.

Próg ekonomicznej szkodliwości

Próg szkodliwości stanowi 20 mszyc na 100 liści. Potencjalnym zagrożeniem jest już także 1 mszyca uskrzydlona na plantacji (która przelatując między roślinami chorymi, może przenosić na rośliny zdrowe nietrwałe wirusy Y i M, bezpośrednio na kłujce, w sposób nietrwały. Do monitorowania występowania mszyc wystarczą częste obserwacje na polu po posadzeniu i w czasie wegetacji letniej. Do mechanicznego odławiania mszyc ze środowiska można używać aspiratora Johnsona. Monitoring można prowadzić z użyciem żółtych naczyń (mszyce uskrzydlone) lub liczyć mszyce na dolnej stronie liści środkowego piętra roślin (metoda 100 lisci).

Metody zwalczania

Podstawowym metodą ochrony jest zaprawianie bulw zaprawą insektycydową na wiosnę (w trakcie sadzenia). Obecnie dostępna jest tylko jedna taka zaprawa – Prestige Forte 370 FS, zawierająca substancję aktywną o działaniu systemicznym. Najbardziej powszechne są jednak zabiegi insektycydami stosowanymi nalistnie (aficydami). Pierwszy zabieg powinno się wykonywać w momencie stwierdzenia pierwszych osobników na liściach lub w żółtych naczyniach. Kolejne – w odstępach nie większych niż 7-14 dni, biorąc pod uwagę faktyczne zagrożenie. Opryskiwanie plantacji olejami mineralnymi raczej nie zwalcza mszyc, jednak może ograniczać ich liczebność, jak również wpływać na jej wzrost na liściach ziemniaka. Pomimo tego olej mineralny istotnie ogranicza przenoszenie wirusów, stąd jego istotna rola w nasiennictwie ziemniaka.

Bardzo ważne jest też unikanie zachwaszczenia plantacji, z uwagi na możliwość bytowania wirusów w chwastach, a same chwasty są również żywicielami pośrednimi niektórych mszyc, np. mszycy burakowej (Aphis fabae) i właśnie kruszynowo-ziemniaczanej (A. frangulae). Zbyt jednostronne nawożenie azotem (powyżej 150 kg/ha) prowadzi do wybujałości roślin i stwarza lepsze warunki dla rozwoju mszyc. Duże znaczenie w ograniczaniu mszyc mają olejki eteryczne niektórych roślin – działające repelentnie lub zwalczająco. W literaturze jest wiele opracowań wykazujących zadowalającą skuteczność olejków z rozmarynu, lawendy, tymianku i mięty pieprzowej. Jednak ich sposób aplikacji nadal stwarza wiele problemów technicznych.

Inne metody ograniczające naloty mszyc na plantacje to pokrywanie redlin rozdrobnioną słomą zbóż lub stosowanie roślin pułapkowych wysiewanych pasowo wokół plantacji (soja, sorgo, pszenica, owies). Obie metody, ograniczając liczbę potencjalnych wektorów, istotnie zmniejszają porażenie bulw PVY.

Duże znaczenie w ograniczaniu A. frangulae ma likwidowanie jej gospodarza zimowego – kruszyny pospolitej, jak i niezakładanie plantacji nasiennych w jej sąsiedztwie. W rejonach, gdzie kruszyny nie ma, populacja mszycy jest z reguły na niskim poziomie.